Ödül ve cezanın çocuk eğitiminde ne kadar etkili olduğu, etkisinin ne kadar sürdüğü, kalıcı davranış değişikliklerine neden olup olmadığı vb. konular üzerine çok fazla yapılmış çalışma mevcuttur. Ebeveynler genellikle tıkandığı, çaresiz kaldığı durumlarda bu iki yönteme başvururlar. Ödül ve ceza aynı zamanda gücü ve otoriteyi de temsil eder yani otorite olan ebeveynin gücünü göstermesi gerektiğine olan inancıyla sıklıkla kullanılan bir yöntemdir.
Dolayısıyla yetişkinlerin güç gösteri aracıdır da. Çok fazla örnekle çok tartışılabilecek bir konu olan ödül-ceza ikilisinden bugün ceza konusunu kısaca anlatmaya çalışacağım.
Ceza istenmeyen bir davranışı söndürmek, ortadan kaldırmak için kullanılan caydırıcı olduğu düşünülen bir yöntemdir. Şimdi sizlere çocuğunuza uyguladığınız cezalardan bir sonuç alıp almadığınızı, bu yöntemin ne kadar etkili olduğunu sorsam kaç kişi bana “ evet ben çocuğumun yanlış davranışları için ceza veriyorum ve bir daha o konuda yanlış yapmıyor.” diyebilir. Eğer bunu demek sadece ceza vererek mümkün olsaydı hep doğruları yapan, yanlış davranışları hemen yok olan çocuk yetiştirmek son derece kolay olmaz mıydı?. Yüzlerce yıldır eğitim bilimciler, davranış bilimciler, psikologlar çocuklarda doğru davranış değişikliklerinin nasıl sağlanacağı, ödül ve cezanın etkili olup olmayacağı konularında en etkili yolu bulmak için bu kadar çok çalışma yapmaya ihtiyaç duymazlardı öyle değil mi? Cezanın bir işlevi var elbette: Öncelikle çocukta öfke yaratır, intikam duygusunu ortaya çıkarır, çocuğun yaptığı bir yanlışı (bu yanlış, hayati bir yanlış da olabilir) gizlemesine ve sinsice davranmasına sebep olur. Sürekli cezalandırılan çocuklarda hilekarlık, yalan söyleme eğilimi, dürüstlükten uzaklaşmak, sorumluluktan kaçmak gibi davranışları sıklıkla görebiliriz. Çocuklar genellikle yaptıkları yanlışların sonucunda onlarda ortaya çıkan suçluluk duygusundan kurtulmak için cezalandırılmak isterler. Yeni bir yanlış yapabilmek için bir önceki yanlışın cezasını çekerek yeni bir yanlış için adeta fırsat yaratmış olurlar. Böylelikle suç silinmiş, yanlışın bedeli ödenmiş olur. Peki doğru davranışı nasıl kazandırmalıyız, yanlış davrandığında ne yapmalıyız? dediğinizi duyar gibiyim. Bunun çeşitli yolları var elbette.
-Çocuğunuza var olan problem durumuna uygun çözümler bulabilmesi, çözümün bir parçası olması için destek olup, yol gösterici olabilirsiniz. Örneğin defalarca uyarmanıza rağmen, inatla süt şişesini eline alıp salona götürmek istedi. Elindeki süt şişesini düşürdü ve şişe kırıldı. Bu durumda “ben sana demedim mi? Bak şu duruma. “Hemen şimdi odana gir ve tv. izlemeni iki gün yasaklıyorum” gibi cezalar öğretici değildir. Bunun yerine sonucu görmesini sağlayacak, bu durumda ne yapılabileceğini ona buldurtacak , bulduğu sonucu uygulamasına fırsat verecek (çöp poşeti vererek cam kırıklarını toplamasını, bir bez vererek yeri temizlemesini sağlamak) yöntemler daha etkilidir diyebiliriz.
-Yaptığı yanlışların sonucunu yaşaması, sonuçlarından etkilenmesi ve öğrenmesine fırsat verebilirsiniz.
-Anne-babalarının kızgınlık, hayal kırıklığı ve öfke gibi duygularını bilmelerine ve sonrasında yaptığı yanlışı telafi etmelerine alan açabilirsiniz.
Tam çatışmanın içindeyken doğru tepkiyi vermek bazen zordur. Böyle bir durumda hemen tepki vermek, çocuğu hızlıca bir sonuca maruz bırakmak yerine, öncelikle kendimizi sakinleştirip o olaydan kısa bir an uzaklaşmamız daha iyi tepkiler ve kararlar vermemizi sağlayacaktır. Fırtına sakinleştiğinde çocuğunuzla konu hakkında konuşmak, , öfkenizin yanlış yapılan davranışa olduğunu ifade etmek, ona olan sevginizin bu davranıştan dolayı azalmadığını vurgulamak etkili ve uygun bir yol olacaktır.
YORUMLAR